Συνέντευξη από τις εθελόντριες: Σταυρουλα Γκονελα, Ευφροσύνη Κολιού Δανιηλίδου, Σοφία Κηρυττοπούλου, Σίλβα Αρμάτσι, Σοφία Φιρτικιάδου
Η Κατερίνα Σαρρή, Καθηγήτρια Διοίκησης Επιχειρήσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και ειδική στη γυναικεία επιχειρηματικότητα, μοιράζεται εμπειρίες από την πορεία της και τις αλλαγές που έχει δει στην κοινωνία. Σε αυτή τη συνέντευξη, μιλά για τα εμπόδια, τις ευκαιρίες και τη σημασία της αυτοπεποίθησης για κάθε γυναίκα που θέλει να κάνει το επόμενο βήμα.
Πώς ξεκινήσατε να ασχολείστε με τη γυναικεία επιχειρηματικότητα και τι ήταν αυτό που σαν ενέπνευσε περισσότερο στην πορεία σας;
Δεν είχα καμία ιδέα για τα θέματα που αφορούν την επιχειρηματικότητα με βάση το φύλο. Είχα μόλις επιστρέψει από το μεταπτυχιακό μου στην Αγγλία και ξεκίνησα το διδακτορικό μου και όπως είναι λογικό ως νέος άνθρωπος αναζητούσα εύκαιρες ώστε να αποκτήσω το δικό μου εισόδημα. Άνοιξε τότε μια θέση συμβούλου σε ένα κέντρο, το κέντρο ΕΡΓΑΝΗ, το οποίο ουσιαστικά βοηθούσε τις γυναίκες είτε να ξεκινήσουν κάτι δικό τους είτε να ετεροαπασχοληθούν.
Τότε, αρχές της δεκαετίας του ’90, κυκλοφορούσαν τα προγράμματα NOW (αρχικά λέξεων New Opportunities for Women). Στο πλαίσιο λοιπόν αυτό όσες γυναίκες ήθελαν να ξεκινήσουν κάτι δικό τους, ξεκινούσαν με κατάρτιση. Οπότε η δική μου συμβολή ήταν τα σεμινάρια για κοστολόγηση και για χρηματοοικονομικά καθώς, διδακτορικό μου αφορούσε τις εξαγορές τις συγχωνεύσεις και τα χρηματοοικονομικά.
Σ’ αυτό το σημείο, λοιπόν, ξεκίνησα τη συμβουλευτική πάνω σε θέματα επιχειρηματικότητας. Έτσι λοιπόν διαπίστωσα την διαφορετική οπτική και προσέγγιση των δύο φύλων σχετικά με την επιχειρηματικότητα. Παρατήρησα ότι υπήρχαν εξαιρετικές ιδέες και ικανότητες, αλλά δυστυχώς οι συνθήκες για αυτές δεν ήταν ώριμες και η κοινωνία ήταν αποτρεπτική. Αυτό που έλειπε από τις γυναίκες τότε, ήταν η αυτοπεποίθηση, καθώς δεν πίστευαν ότι μπορούσαν να υλοποιήσουν τις ιδέες τους.
Τι σημαίνει ο όρος επιχειρηματικότητα για εσάς και πώς θεωρείτε ότι οι γυναίκες τον αντιλαμβάνονται σήμερα;
Είναι όντως πολύ δύσκολο να οριοθετήσεις με λίγες λέξεις την έννοια της επιχειρηματικότητας. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η επιχειρηματικότητα είναι κουλτούρα. Δηλαδή ένας τρόπος σκέψης που χαρακτηρίζει το πώς σκέφτονται οι άνθρωποι που ασκούν επιχειρηματική δραστηριότητα. Αφορά γυναίκες, άνδρες, νέους, άτομα διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Είναι η ικανότητα να αντιλαμβανόμαστε τις εύκαιρες να λύνουμε προβλήματα για εμάς και κατ’ επέκταση για τους άλλους, για την κοινωνία. Επομένως, θα ήταν καλό να πούμε ότι είναι η πρωτοβουλία η δημιουργικότητα and η υπευθυνότητα to συνδυάζεις τις ευκαιρίες και τις γνώσεις σου για να βλέπεις το όφελος σε εσένα και στην κοινωνία.
Σ’ αυτό το σημείο, λοιπόν, ξεκίνησα τη συμβουλευτική πάνω σε θέματα επιχειρηματικότητας. Έτσι λοιπόν διαπίστωσα την διαφορετική οπτική και προσέγγιση των δύο φύλων σχετικά με την επιχειρηματικότητα. Παρατήρησα ότι υπήρχαν εξαιρετικές ιδέες και ικανότητες, αλλά δυστυχώς οι συνθήκες για αυτές δεν ήταν ώριμες και η κοινωνία ήταν αποτρεπτική. Αυτό που έλειπε από τις γυναίκες τότε, ήταν η αυτοπεποίθηση, καθώς δεν πίστευαν ότι μπορούσαν να υλοποιήσουν τις ιδέες τους.
Ποιοι θεωρείτε ότι είναι οι κύριοι παράγοντες που ενθαρρύνουν ή αποθαρρύνουν μια γυναίκα από το να ξεκινήσει τη δική της επιχείρηση;
Σιγουρά, τα κοινωνικά στερεότυπα. Η κοινωνία περιμένει από μια γυναίκα να ανταπεξέλθει στην πολυπλοκότητα του ρόλου της μαμάς- εργαζομένης και μόνο αυτό. Οτιδήποτε πέρα από τα στενά πλαίσια αυτά αδυνατεί να υπάρξει. Ένα παράδειγμα αποτελεί μια προσωπική εμπειρία, όταν το 2012 γράψαμε με την συνάδελφο μου κα Τριχοπουλου το βιβλίο ”Γυναικεια επιχειρηματικότητα- Προσέγγιση της Ελληνικής πραγματικότητας”, τότε με ρώτησαν, «Κ. Σαρρή, είστε στο πανεπιστήμιο, κάνετε αυτό, κάνετε εκείνο, γράψατε τώρα και αυτό το βιβλίο κτλ. κτλ. πώς τα βγάζετε πέρα που έχετε δύο παιδιά, που είστε μάνα;» Την αντίστοιχη ερώτηση δεν θα την έκαναν ποτέ σε έναν άνδρα ακαδημαϊκό συγγραφέα ενός βιβλίου. Και νομίζω ότι δεν έχουν βελτιωθεί πολλά από τότε.
Ένας ακόμα λόγος που πηγάζει από τον προηγούμενο είναι ο παράγοντας αποτυχίας. Οι γυναίκες είναι φυσικό να σκέφτονται την αποτυχία, σκέφτονται μεθοδικά και φοβούνται τις επιπτώσεις για την οικογένεια τους. Ειδικά όταν δεν υπάρχει η κατάλληλη στήριξη δε ρισκάρουν και δεν επενδύουν σε καινοτόμες ιδέες αποθαρρύνονται και εγκαταλείπουν τα επιχειρηματικά πλάνα.
Απόρροια αυτών των κοινωνικών στερεοτύπων είναι και ο τρίτος λόγος, που αφορά τη χρηματοδότηση. Οι γυναίκες έχουν πολύ μικρότερη πρόσβαση στην χρηματοδότηση από τους άντρες. Οι άντρες επιχειρηματίες ήταν περισσότεροι και υπάρχει εμπιστοσύνη προς αυτούς ανάμεσα στους επιχειρηματικούς κύκλους. Οι γυναίκες είχαν περιορισμένη πρόσβαση σε networking, σε ευκαιρίες και θεσμικά πλαίσια που τις ενθαρρύνουν οικονομικά για την ανάδειξη ιδεών τους.
Ας γυρίσουμε τώρα στην άλλη όψη του νομίσματος και ας δούμε τι είναι αυτό που βοηθά τις γυναίκες και τις εδραιωθούν στο επιχειρηματικό στερέωμα. Πολύ βασικό πλεονέκτημα, η γνώση και μόνο ότι υπάρχουν άτομα που μπορούν να τις βοηθήσουν και φυσικά τα role models. Άλλες γυναίκες που τα κατάφεραν, άλλοι επιχειρηματίες που μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης. Και φυσικά, από την εμπειρία μου, είναι άκρως ενθαρρυντικό όταν δίπλα από μια επιτυχημένη γυναίκα υπάρχει ένας υποστηρικτικός σύντροφος.
Εσείς θεωρείται ότι υπάρχει επαρκής θεσμική και πρακτική στήριξη για τις γυναίκες επιχειρηματίες στην Ελλάδα;
Σιγουρά έχουν γίνει πολλές προσπάθειες αλλά δεν μπορεί να χαρακτηριστεί επαρκής. Επιβεβαιώνεται και από το δείκτη του Gender Equality Index του 2023, όπου βλέπουμε ότι η Ελλάδα σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες βρίσκεται χαμηλότερα σε ότι αφορά τα θέματα ισότητας και κυρίως σε ότι αφορά τα θέματα εργασίας και δη της επιχειρηματικότητας.
Σε ότι αφορά άλλες βαλκανικές χώρες αυτό που παρατηρώ είναι ότι υπερτερεί η Ελλάδα σε θέματα υποστήριξης και πρόσβασης σε ευρωπαϊκά προγράμματα. Νομίζω, όμως, ότι σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, υστερούμε στη συμμετοχή των γυναικών, όχι μόνο στην επιχειρηματικότητα αλλά ευρύτερα στο επιχειρηματικό οικοσύστημα.
Ως καθηγήτρια, ποια βλέπετε να είναι η γραμμή που ακολουθεί το πανεπιστήμιο. Υπάρχουν προγράμματα και πρωτοβουλίες που μπορούν να λειτουργήσουν ως «ώθηση»;
Στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας κάνουμε αρκετά ώστε να μπει η έννοια της επιχειρηματικότητας και η έννοια των φύλων στην εκπαίδευση από τα πρώτα στάδια. Προσπαθούμε με συνέδρια, για παράδειγμα φέτος θα είναι η τέταρτη συνεχής χρονιά που κάνουμε το συνέδριο Entrepreneurship Pedagogy Παιδαγωγική της Επιχειρηματικότητας, προκειμένου να ενημερώσουμε δασκάλους, καθηγητές δευτεροβάθμιας και συναδέλφους μέλη ΔΕΠ για το πώς μπορούν να διδάξουν την επιχειρηματικότητα.
Επίσης, Συνεργαζόμαστε με το InfinityGreece για το Social Innovation Hackathon, το οποίο είχαμε σκεφτεί πριν από 4 χρόνια και ξεκινήσαμε να υλοποιούμε. Φέτος, είναι η τρίτη χρονιά που το διοργανώνουμε. Είναι μια προσπάθεια που γνωρίζει τεράστια επιτυχία σαν μεθοδολογία και ειδικά το Hackathon του Πανεπιστημίου Μακεδονίας είναι μια παρουσίαση για το πώς μπορεί μελλοντικά να αποτραπεί η ανεργία, κατά το δυνατόν.
Άρα, λοιπόν, η πανεπιστημιακή κοινότητα παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο τόσο για τη μεταφορά της γνώσης σε άλλες βαθμίδες εκπαίδευσης μέσα από τα μαθήματα, αλλά και από εμπειρίες βιωματικές, από εργαστήρια, από διαγωνισμούς και φυσικά και άλλες πρωτοβουλίες όπως είναι το Hackathon.
Μπορείτε να μοιραστείτε μαζί μας κάποιες ιστορίες είτε από την Ελλάδα είτε από το εξωτερικό που σας έχουν εμπνεύσει και αφορούν γυναίκες επιχειρηματίες;
Είναι πολύ σημαντικό να επαινούμε και να διαδίδουμε τα επιτεύγματα γυναικών και όχι μόνο, αλλά σίγουρα τα παραδείγματα είναι άπειρα. Για μένα έμπνευση αποτελεί κάθε γυναίκα επιχειρηματίας. Δηλαδή τον αγώνα που δίνει κάθε μια ανώνυμη γυναίκα επιχειρηματίας τον δίνει και η επόμενη. Το θέμα είναι ότι βοηθούν κάποιες συνθήκες και οι ανώνυμες μπορούν να γίνουν και επώνυμες.
Στο μάθημα που κάνω «Γυναικεία επιχειρηματικότητα: Δύση και Παγκόσμιος Νότος» καμιά φορά προσεγγίζουμε αυτό το θέμα μέσα από τη μουσική. Επιμένω σε τραγούδια όπως είναι του Κελαηδόνη «Μαίρη Παναγιωταρά», το «Κορίτσι πράγμα» ή η Jennifer Lopez με το «I ain’t your mama». Θέλω να δείξω ότι κάθε εποχή έχει τις ηρωίδες της και όλα αυτά τα μουσικά παραδείγματα που σας περιέγραψα περιγράφουν την καθημερινή γυναίκα εργαζόμενη μητέρα επιχειρηματία.
Ένα πολύ αξιόλογο παράδειγμα που συνάντησα στα πρώτα μου βήματα, όταν ήμουν στο Κέντρο ΕΡΓΑΝΗ, είναι η βοήθεια που προσφέραμε στις γυναίκες του χωριού Αγίου Αντωνίου, πάνω από τη Σουρωτή, για να δημιουργήσουν έναν συνεταιρισμό. Οι γυναίκες τότε με λιγοστούς πόρους κατάφεραν και ανέδειξαν τις ικανότητες τους και άλλαξαν την ζωή τους.
Τι χρειάζεται, τελικά, μια γυναίκα για να κάνει το πρώτο βήμα στην επιχειρηματικότητα και ποια είναι η σημασία των soft skills & της εσωτερικής κινητοποίησης;
Το κυρίαρχο είναι να πιστεύει στον εαυτό της. Είναι πάρα πολύ σημαντικό αυτό καθως και ένας κύκλος ανθρώπων που θα την ενισχύει και δεν θα την κρίνει, δεν θα την κατακρίνει προκειμένου να της μειώσει την αυτοπεποίθηση που έχει. Συνοψίζεται και στην φραση της Ρούσβελτ ότι «Κανείς δεν μπορεί να σε υποτιμήσει αν εσύ δεν του το επιτρέψεις».
Σε ότι αφορά τα soft skills αυτά είναι απαραίτητα. Λέω πολλές φορές μέσα στα αμφιθέατρα ότι «Ωραία, σας δίνουμε γνώσεις στα πανεπιστήμια γενικά, στα σχολεία, σ’ όλη την εκπαίδευσηˑ βγαίνετε έξω, σας έδειξε κανείς πώς μπορείτε να χρησιμοποιήσετε αυτές τις γνώσεις;» Άρα τα soft skills είναι εξαιρετικά σημαντικά, είτε είναι θέμα επικοινωνιακών δεξιοτήτων, είτε είναι θέμα παρουσίασης, είτε είναι θέματα δημιουργικότητας.
Η κουλτούρα της επιχειρηματικότητας δεν έχει να κάνει μόνο με το να ξεκινήσω επιχείρηση, είναι να σκέφτομαι στην καθημερινότητά μου επιχειρηματικά. Βρίσκω ένα πρόβλημα, το λύνω. Δεν φοβάμαι να αποτύχω! Από εκεί και πέρα χρειάζεται και η πολιτεία, χρειάζονται και τα δίκτυα, χρειάζονται και οι χρηματοδοτήσεις, χρειάζονται και τα προγράμματα, χρειάζεται και η κατάρτιση.
Ποια θεωρείται πως θα είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που θα αντιμετωπίσουν οι γυναίκες επιχειρηματίες την επόμενη δεκαετία και ενδεχομένως γενικά οι επιχειρηματίες;
Το στοίχημα, λοιπόν, είναι, και θεωρώ ότι αυτό είναι για όλους, γυναίκες και άνδρες, το πώς θα χειριστούμε τη νέα τεχνολογία, όπως artificial intelligence, internet of things, big data. Σε όλα υπάρχει ο άνθρωπος και εφόσον βρω τον στόχο μου, μετά με τη βοήθεια της τεχνολογίας που θα ακολουθήσει, θα λύσω όλα μου τα επιχειρηματικά προβλήματα και θα ασκήσω την επιχειρηματικότητα με σωστό και ηθικό να πω τρόπο. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό.
Στην πορεία σας έχετε γνωρίσει γυναίκες που επηρεάστηκαν και περιορίστηκαν από προκαταλήψεις ή τέτοιου τύπου αντιλήψεις;
Αυτό που θα περίμενε κανείς είναι να υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ γυναικών. Κάποιες φορές αυτό συμβαίνει, αλλά κάποιες φορές, όταν η κατάσταση δυσκολεύει, οι γυναίκες γίνονται πιο σκληρές και η αλληλεγγύη χάνεται. Γυναίκες απομακρύνουν άλλες γυναίκες, τις διώχνουν ή επιτίθενται σε αυτές για να προστατεύσουν ό,τι έχουν κατακτήσει.
Άρα λοιπόν ενώ θα περιμέναμε να υπάρχει αυτή η υποστήριξη, δεν υπάρχει πάντα. Νομίζω ότι είναι και φυσικό, από την άποψη ότι είναι στη φύση του ανθρώπου κάποιες φορές να γίνεται πιο εγωιστής. Εντοπίζω τέτοια παραδείγματα καθημερινά γι’ αυτό λέμε ότι χρειαζόμαστε περισσότερα πρότυπα.
Πιστεύετε ότι οι γυναίκες που δραστηριοποιούνται στον επιχειρηματικό χώρο σκληραίνουν με τον καιρό για να αντέξουν και να επιβιώσουν σε αυτό τον «ανδροκρατούμενο» χώρο;
Η αλήθεια είναι ότι δεν είμαστε soft οι γυναίκες. Είμαστε σκληρές και κάθε τομέας απαιτεί συγκεκριμένα χαρακτηριστικά από τα άτομα. Στην επιχειρηματικότητα πρέπει να είσαι ανθεκτικός, πρέπει να είσαι προσαρμοστικός, πρέπει να είσαι δημιουργικός άνθρωπος, οπότε σε αυτόν τον χώρο αυτοί διακρίνονται. Δεν έχει λοιπόν στην επιχειρηματικότητα να κάνει τόσο πολύ με το φύλο όσο με το τι χρειάζεται για να είναι κανείς επιχειρηματίας.
Ποιο είναι το προσωπικό σας όραμα για το μέλλον της γυναικείας επιχειρηματικότητας, πέρα από το κομμάτι της τεχνολογίας;
Νομίζω ότι ένας συνδυασμός όλων θα ήταν, όπως λέει και η Mira Murati, “Innovation without purpose is empty. Find your purpose and innovation will follow”. Άρα σε τι καταλήγουμε πάλι; Ότι πρέπει να έχω στόχο, πρέπει να έχω όραμα και εκεί θα έχω σαν εργαλείο την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα.
Τι συμβουλή θα δίνατε αν είχατε κάποιο νέο άτομο που θέλει να ξεκινήσει κάτι δικό του;
Πολλές φορές κάνουμε τέτοιες κουβέντες, η απάντηση είναι μία. «Κάνε αυτό που θέλεις! Μην σταματάς. Ξεκίνα το»! Γιατί ο πιο ασφαλής τρόπος για να μην κάνω κανένα λάθος, είναι να μην κάνω τίποτα. Αν δεν κάνω τίποτα όμως, είμαι αδρανής, τότε σιγά σιγά χάνομαι. Άρα η κίνηση και η δράση είναι αυτά που μας κρατούν ζωντανούς και μας κάνουν και ευτυχισμένους τελικά. Άρα λοιπόν η συμβουλή είναι μια, είτε είναι γυναίκα, είτε είναι άνδρας, είτε είναι το, «Προχώρα! Κάνε το όνειρό σου! Μην αφήσεις τίποτα να σταματήσει το όνειρό σου»! Αυτό. Να είμαστε άνθρωποι και να κάνουμε πράγματα που μας αρέσουν.
